Qaraqalpaq ádebiyatınıń saǵası erte dáwirlerden baslanadı. X–XI ásirde ómir súrgen Xoja Axmet Yassawiy dóretpeleri qaraqalpaq xalqınıń qanı janına sińgen, onıń hikmetlerin shayırlar yad bilip, ózleriniń ruwxıy ustazı tutınǵan. Hákim ata Sulayman Baqırǵaniy, Suwpı Allayar shıǵarmaları qaraqalpaqlar arasında keńnen tarqalǵan, qátipler kóshirip biri-birine tarqatıp otırǵan. Muzeyde Hákim ata Sulayman Baqırǵaniydiń «Aqır zaman» atlı kitabınıń qol jazba nusqası, Suwpı Allayardıń bir neshe qol jazbaları menen tas baspa kitapları saqlanbaqta.
Kórgizbede óz dáwirinde xalqımızdıń ruwxıy sanasın kórkem sóz dóretpeleri menen jetilistiriwge erisken, ullı sóz zergerleri orta ásirdegi túrkiy ádebiyat bostanınıń belgili tulǵaları Xoja Axmet Yassawiy, Yusup Xas Xajib, Maxmud Qashqariy, Axmed Yugnakiy, Hákim ata Sulayman Baqırǵaniy, Suwpı Allayar, Burxanatdin Rabǵuziy, Xorazmiy, Saypı Saraiyler haqqında maǵlıwmatlar, olardıń qosıqlarınan úlgiler qoyılǵan.
Xoja Axmet Yassawiy. “Bul kisiniń tárbiyası menen Payǵambar (s.a.w.a) hám tariyxat pirleri ustazı házireti Qızır alayhissalam shuǵıllanǵan”.
Muxammed Alım shayıq Azizon.
Sufizm ádebiyatınıń eń iri wákili Xoja Axmet Yassawiydiń belgili shıǵarmalarınıń biri “Diywanı hikmet” (Danalıq kitabı) túrkiy tilles xalıqlardıń XII ásirdegi ádebiy miyraslardıń biri esaplanadı. “Diywanı hikmet” (Danalıq kitabı) XV ásirde arab imlası menen kóshirilip kóp nusqada tarqatılǵan. “Diywanı hikmet” kitabı 1887-jılı Qazanda, 1901-jılı Stambulda, 1902-jılı Tashkent qalasında basılıp shıǵarılǵan. Bul kitapta 149 hikmetli sózler berilgen. Xoja Axmet Yassawiy dóretpeleri qaraqalpaq xalqınıń qanı janına sińgen, onıń hikmetlerin shayırlar yad bilip, ózleriniń ruwxıy ustazı tutınǵan.
Hikmetlerinen úzindi; Meniń hikmetlerim álemge sultan,
Shóldi bir payıtta eter gúlistan.
Meniń hikmetimdi dártsizge aytpań,
Biybaha gáwharımdı nadanǵa satpań.
Hákim ata Sulayman Baqırǵaniy (1129-1192).
Hákim ata sháriyat iliminde otız mıń, tariyxat boyınsha otız mıń, haqıyqat temasında otız mıń hikmet dóretken.
Muxammed Alım shayıq Azizon.
Hákim ata Sulayman Baqırǵaniy - ataqlı tasawıfshı shayır, ustazı Axmet Yassawiy (1083-1166) menen birgelikte dindi bekkemlew menen qatar túrkiy ádebiy tildiń tırnaǵın qalaǵan, onı rawajlandırıw ushın úlken xızmetler islegen. Sulayman Baqırǵaniydiń hikmetlerindegi “Merajnama”, “Aqırzaman muxamması”, “Bibi Maryam”, “Sabıt hikayası” sıyaqlı dástanlarındaǵı hadallıq, adamgershilik, sawap, doslıq, mehir-muhabbat, miyrim-shápáát, páklik, qanaat, insap, iyman, sabırlılıq, miynet haqqında danalıq pikirleri búgingi kúnimizde de óz áhmiyetin joyıtqan joq.
Hikmetlerinen úzindiler; Sózde sıyqır, al qosıqta hikmet bar.
***
Hár kim kórseń Qızır bil,
Hár tún kórseń Qádir bil.